سکته مغزی هموراژیک (Hemorrhagic Stroke) یک حالت تهدیدکننده حیات است که با پارگی یکی از رگهای خونی مغز و جاری شدن خون در فضای مغزی آغاز میشود. برخلاف سکتههای مغزی ایسکمیک که علت آنها انسداد جریان خون است، سکته هموراژیک با خونریزی و آسیب مستقیم به بافتهای عصبی همراه است. این خونریزی میتواند تغییرات خطرناک فشار داخل جمجمه ایجاد کند و سلولهای مغزی را از اکسیژن و مواد مغذی محروم سازد؛ همچنین تجمع خون آسیب فشاری به سلولهای سالم اطراف وارد میکند.
اگرچه سکته هموراژیک نسبت به نوع ایسکمیک کمتر شایع است (حدود ۱۳ تا ۱۵ درصد کل سکتهها)، اما معمولا شدت و پیامدهای بزرگتری به دنبال دارد. این نوع سکته یکی از دلایل اصلی مرگومیر ناگهانی و ناتوانی دائمی در بزرگسالان است، و شناخت دقیق آن میتواند در پیشگیری و درمان مؤثرتر بسیار حیاتی باشد.
انواع سکته مغزی هموراژیک
سکته مغزی هموراژیک را غالبا بر اساس محل وقوع خونریزی به دو نوع اصلی تقسیم میکنند، که هر کدام با ویژگیهای منحصربهفرد و پیامدهای ویژهای همراه هستند. درک تفاوت این انواع سبب تشخیص دقیقتر و درمان مناسبتر میشود، و نقش کلیدی در اقدامات اورژانسی دارد.
در نوع خونریزی داخل مغزی یا Intracerebral Hemorrhage (ICH)، خونریزی مستقیماً در پارانشیم مغز یعنی خود بافت مغزی رخ میدهد. این نوع سکته هموراژیک، شایعترین گونه است (حدود ۸۰ درصد موارد ثبت شده) و منجر به مرگ سلولهای مغزی در تماس با خون میشود. اختلال حرکتی، حسی یا تکلم وابسته به محل آسیب، از پیامدهای آن است. معمولاً افزایش فشار خون و پارگی عروق آسیبدیده به عنوان علت اصلی مطرح میشوند و بنابراین این نوع سکته ارتباط مستقیمی با کنترل فشار خون دارد.
در نوع دوم، خونریزی زیر عنکبوتیه یا Subarachnoid Hemorrhage (SAH)، خون در فضای بین مغز و پردههای محافظ (مننژها) نفوذ میکند. SAH کمتر شایع است (حدود ۱۵ درصد کل سکتههای هموراژیک) اما علائم بسیار واضح و هشداردهندهای دارد. بارزترین نشانه آن سردرد ناگهانی و شدید است، که بیماران اغلب آن را به عنوان “بدترین سردرد زندگیشان” توصیف میکنند. علت عمده این نوع خونریزی را پارگی آنوریسم مغزی یا گاهی ضربه شدید تشکیل میدهد.
خونریزی داخل مغزی (ICH)
خونریزی داخل مغزی رایجترین سکته هموراژیک به شمار میرود. معمولا ناگهانی بوده و عمدتاً در افراد مسنتر بروز میکند. میزان آسیب به سلولهای مغز بسته به مقدار و محل تجمع خون متفاوت است و هر چه حجم خونریزی بیشتر و عمیقتر باشد، ریسک آسیب پایدار یا مرگ افزایش مییابد.
خونریزی زیر عنکبوتیه (SAH)
این نوع اغلب بر اثر پارگی آنوریسم یا آسیب شدید به سر ایجاد میشود. خونریزی به فضای اطراف مغز نفوذ کرده و موجب افزایش سریع فشار داخل جمجمه میگردد. غالباً با سردرد انفجاری، تهوع، و گیجی همراه است و نیازمند مداخله اورژانسی فوری است.
علل و عوامل خطر
سکته مغزی هموراژیک عمدتاً بر اثر ضعف ساختاری رگهای خونی رخ میدهد؛ در نتیجه عوامل مستعد کننده و زمینهساز باعث افزایش احتمال پارگی میشوند. شناخت این عوامل، گام بسیار مهمی برای پیشگیری است و میتواند به کنترل ریسک در افراد در معرض خطر کمک کند.
فشار خون بالا اصلیترین عامل خطر برای هر دو نوع سکته هموراژیک محسوب میشود. افزایش مزمن فشار سبب تغییرات تخریبی در دیواره عروق شده و احتمال پارگی ناگهانی را بالا میبرد. افرادی که کنترل مناسبی روی فشار خون خود ندارند، در خطر بالاتری قرار دارند.
به غیر از آن، آنوریسم مغزی و ناهنجاری شریانی-وریدی (AVM) نیز عوامل مهمی هستند. آنوریسم نوعی ضعف نقطهای دیواره رگ است که به شکل بادکنک در آمده و با بالا رفتن سن یا فشار خون ممکن است ترکیده و خونریزی ایجاد کند. ناهنجاری شریانی-وریدی شبکهای غیرطبیعی و مادرزادی از رگهاست که مستعد پارگی و خونریزی خطرناک در سنین مختلف است.
فشار خون بالا (Hypertension)
وجود فشار خون بالا، هم در جوانان و هم سالمندان، مهمترین فاکتور زمینهای است. کنترل نبودن فشار برای مدت طولانی دیواره عروق را ضعیف و آسیبپذیر میکند.
آنوریسم مغزی
آنوریسم مغزی میتواند سالها بدون علامت باقی بماند تا در نهایت بر اثر تغییر ناگهانی فشار یا عوامل زمینهساز دچار پارگی شود.
ناهنجاریهای شریانی-وریدی (AVM)
AVMها معمولا مادرزادی بوده و ممکن است تا زمان بزرگسالی بدون علامت باشند؛ اما پاره شدن آنها اغلب نتایج جدی، سریع و تخریبی به دنبال دارد.
سایر عوامل خطر
مصرف داروهای رقیقکننده خون (مانند وارفارین)، اختلالات انعقادی، ضربه به سر و حتی سوءمصرف مواد مخدر (به خصوص کوکائین)، ریسک جدی خونریزی را بالا میبرند.
علائم هشداردهنده
شناسایی علائم سریع سکته مغزی هموراژیک برای نجات جان فرد بسیار مهم است. این علائم همپوشانیهایی با سایر انواع سکته دارند اما برخی نشانههای اختصاصی به خصوص در SAH وجود دارد که نباید نادیده گرفته شوند.
در کل، افتادگی صورت، ضعف بازو و اختلال گفتار سه نشانه معروف تحت تست FAST هستند. این سه، نشانههای شایع سکته مغزی محسوب میشوند و روش خوبی برای شناسایی فوری موارد اضطراری است.
در سکته هموراژیک، برخی علائم هشداردهنده خاص توجه بیشتری میطلبند. سردرد انفجاری و ناگهانی اغلب باقطعیت، به خونریزی زیر عنکبوتیه اشاره دارد که باید بلافاصله جدی گرفته شود. تهوع و استفراغ، تشنج، کاهش سطح هوشیاری، یا ورود فرد به کما از دیگر نشانههای اکیداً جدی هستند.
سردرد انفجاری
سردردی ناگهانی و فوقالعاده شدید، به ویژه اگر فرد پیش از آن سابقه سردرد نداشته، ممکن است علامت خونریزی زیر عنکبوتیه باشد.
تهوع و استفراغ
خونریزی موجب افزایش فشار داخل جمجمه شده و تهوع یا استفراغ شدید و ناگهانی ممکن است ایجاد شود.
تشنج
پاره شدن رگ و ورود خون به بافت مغز میتواند باعث تحریک عصبی و بروز تشنج شود، به ویژه در افرادی که سابقه آن را ندارند.
کاهش سطح هوشیاری
اختلالات سطح هوشیاری، گیجی ناگهانی، بیهوشی یا حتی کما، نشانه وخامت شرایط فرد است و نیازمند مداخله فوری پزشکی میباشد.
تفاوت با سکته ایسکمیک
تشخیص نوع سکته مغزی از اهمیت بزرگی برخوردار است، زیرا نوع درمان در دو حالت به کلی متفاوت و گاهی متضاد است. سکته ایسکمیک با انسداد یا لخته شدن رگ ایجاد میشود و درمان آن بر بازکردن جریان خون تمرکز دارد؛ در حالی که نوع هموراژیک ناشی از پارگی رگ و نشت خون است و ادامه خونریزی وضعیت فرد را بدتر میسازد.
درمانهای معطوف به سکته ایسکمیک مانند داروهای رقیقکننده خون، در نوع هموراژیک شدیداً خطرناک هستند و میتوانند منجر به افزایش خونریزی و مرگ شوند. این تفاوت ماهیت سبب شده متخصصان بر تشخیص سریع بر اساس تصویربرداری تاکید کنند تا درمان مناسب با کمترین تاخیر انجام شود.
جدول زیر تفاوتهای اصلی این دو نوع سکته را نشان میدهد:
ویژگی | سکته ایسکمیک | سکته هموراژیک |
عامل ایجاد | انسداد/لخته | پارگی رگ/خونریزی |
شیوع | 85-87% | 13-15% |
درمان اولیه | بازکردن لخته | توقف خونریزی |
رقیقکننده خون | مفید | خطرناک |
شدت پیامد | اغلب متوسط تا شدید | غالباً شدید و مرگبار |
تشخیص و درمان انواع سکته هموراژیک
تشخیص سریع و دقیق سکته هموراژیک اولین گام اساسی در نجات جان و کاهش عوارض دائمی است. تصویربرداری مغز با سیتیاسکن (CT Scan) رویکرد معمول اورژانسی است که ظرف چند دقیقه وجود خونریزی را مشخص میکند. در موارد پیچیدهتر، MRI یا آنژیوگرافی برای بررسی جزئیات عروقی به کار میرود تا منبع خونریزی، شدت و محل دقیق آن تعیین گردد.
درمان اورژانسی اغلب بر توقف خونریزی، کنترل فشار داخل جمجمه و بازگرداندن عملکرد حیاتی تمرکز دارد. بسته به شرایط فرد، درمانهای دارویی یا جراحی مغزی برای تخلیه خون جمعشده یا ترمیم آنوریسم و ناهنجاریهای عروقی مورد استفاده قرار میگیرند. این اقدامات باید سریع و مؤثر انجام شوند، زیرا هر دقیقه تاخیر میتواند به افزایش آسیب مغزی یا مرگ بیانجامد.
پس از مرحله حاد، بسیاری از بیماران نیازمند توانبخشی جامع هستند. فیزیوتراپی برای بازگردانی حرکت، گفتاردرمانی جهت بهبود تکلم و بلع، و کاردرمانی برای افزایش استقلال روزمره، بخشهای مهمی از بازسازی تواناییها محسوب میشوند. تلاش مداوم و حمایت روانی و اجتماعی نقش بسیار مؤثری در کیفیت زندگی پس از سکته هموراژیک دارد.
سکته مغزی هموراژیک علیرغم شیوع کمتر، یکی از شدیدترین بحرانهای مغزی محسوب میشود که میتواند طی دقایق، زندگی فرد را متحول کند. درک عمیق علائم هشداردهنده و تفاوتهای کلیدی با سکته ایسکمیک، در نجات جان و کاهش عوارض نقش بارزی دارد. تشخیص زودهنگام با تصویربرداری و مداخله سریع پزشکی، بخش مهمی از فرآیند درمان را تشکیل میدهد. کنترل قاطع فشار خون، انجام آزمایشات دورهای در افراد پرخطر، و مراجعه فوری به اورژانس با اولین نشانههای مشکوک، بهترین راه پیشگیری و حمایت است. توانبخشی و مراقبتهای پس از درمان، تا حدود زیادی تعیینکننده کیفیت زندگی آینده خواهند بود؛ بنابراین توجه به زمان طلایی و حمایت دقیق پزشکی و اجتماعی، راه نجات و بازسازی پس از سکته مغزی هموراژیک است.
